Zbigniew Chudzikiewicz. Twórca Krakowskiej Szkoły Projektowania Form Przemysłowych

Profesor Zbigniew Chudzikiewicz należał do pokolenia twórców polskiego wzornictwa przemysłowego. Był współzałożycielem Wydziału Form Przemysłowych w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, pierwszej w kraju uczelni kształcącej projektantów – designerów. Wzornictwo łączył z ergonomią i niewątpliwie w tamtym czasie była to działalność pionierska.
Jako uczeń, a także wieloletni współpracownik Profesora poczytuję sobie za zaszczyt – ale i obowiązek – przedstawić zarys Jego działalności. Poniższy tekst po części został oparty na dostępnych dokumentach, a po części jest zapisem osobistych wspomnień, zapamiętanych faktów, zdarzeń, relacji.

Dom, studia, praca zawodowa

Jego życiorys najmocniej związany jest z Krakowem, miastem rodzinnym, do którego zawsze powracał. Tutaj urodził się 10. września 1909 roku. Jego ojciec Józef, inżynier, pochodził z kresów wschodnich. Poznaliśmy go gdy już osiągał wspaniały wiek 100 lat. Natomiast dziadek, ojciec matki, Teofil Żeglikowski był zamożnym obywatelem miasta Krakowa, posiadał Zakład Powozów Konnych i to on zbudował tę wspaniałą kamienicę przy ul. Karmelickiej 45, której klatka schodowa z piękną, zabytkową windą zawsze robiła na nas wrażenie, gdy odwiedzaliśmy Profesora.
Pierwszą żoną Profesora była Janina Passakas, jak podaje przekaz jedna z najpiękniejszych kobiet ówczesnego Krakowa. Nieuleczalna choroba sprawiła, że odeszła przedwcześnie.

Druga żona, Barbara Gołajewska pochodzi ze znakomitego rodu Morstinów. Mając wykształcenie plastyczne współpracowała z Profesorem, a także prowadziła przez wiele lat zajęcia dydaktyczne na Wydziale.
Jak to bywało w czasach pionierskich, wzornictwem zajął się mając przygotowanie politechniczne. Studia odbywał we Lwowie, na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej. Studiował m.in. u słynnego prof. Kazimierza Bartla, naukowca, specjalisty w zakresie geometrii wykreślnej a także premiera rządu polskiego.

W 1937 r. Zbigniew Chudzikiewicz uzyskał tytuł akademicki inżyniera architekta i podjął pracę zawodową związaną z nadzorem architektoniczno-budowlanym. Wcześniej, bo już w roku 1934 zaprojektował willę dr Morawskiego w Zakopanem i nadzorował jej realizację. Oglądając zdjęcia tego interesującego obiektu odczytujemy w nim wyraźne wpływy ówczesnych awangardowych tendencji w architekturze. W 1938 roku zajmował się budową kolejki na Gubałówkę w Zakopanem. Później pracował w Towarzystwie Budowy i Eksploatacji Mieszkań Pracowników Kolejowych w Warszawie. Realizował też budowę osiedla mieszkaniowego w Rumii koło Gdyni.

W momencie wybuchu wojny przebywał w Warszawie i tam w czasie oblężenia we wrześniu 1939 r. został włączony do działań obronnych jako zastępca szefa pogotowia technicznego obrony przeciwlotniczej. Jego pamiętnik z tamtych czasów to niezwykle interesująca kronika wydarzeń tych wrześniowych dni. W czasie okupacji pracował kolejno w biurach: Kamieniołomów Miast Małopolskich, biurze budowlanym W. Panther oraz w Fabryce Mebli S. Manne. Bezpośrednio po wojnie zajmował się – jak to się wówczas nazywało – „sztuką użytkową”, projektował i wykonywał drobne przedmioty użytkowe. Prace te były eksponowane przez Biuro Nadzoru Estetyki Produkcji na licznych targach i wystawach w kraju i za granicą.

W latach 1949 – 54 pracował jako projektant w krakowskim biurze architektonicznym Miastoprojekt. Do ważniejszych projektów i realizacji wyłamujących się z obowiązującego wówczas stylu socrealistycznego należy zapewne zaliczyć wnętrza i elementy wyposażenia nowego gmachu Muzeum Narodowego w Krakowie (sprzęty, lampy, kraty, balustrady), wnętrza kompleksu sportowo-widowiskowego klubu „Korona”, wnętrza domu wypoczynkowego Urzędu Rady Ministrów na Antałówce w Zakopanem oraz wnętrza kawiarni „Literackiej” w Krakowie.

Inicjatywy dydaktyczne

Bardzo ważnym obszarem działalności Profesora była praca pedagogiczna a szczególnie Jego starania o otwarcie nowego kierunku studiów: projektowania w skali i technologiach przemysłowych, później nazwanego wzornictwem przemysłowym.

Pracę pedagogiczną rozpoczął w 1946 roku, jako zastępca profesora w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Krakowie. Na zlecenie dyrektora Departamentu w Ministerstwie Kultury i Sztuki zajął się reorganizacją tamtejszego Wydziału Architektury Wnętrz. W roku 1948 wprowadził do programu kształcenia przedmiot pod nazwą „plastyka przemysłowa”. Jest to bardzo ważny fakt, gdyż w ten sposób po raz pierwszy w polskim wyższym szkolnictwie artystycznym pojawiła się problematyka designu. Niestety brak zrozumienia dla tej inicjatywy ze strony czynników decyzyjnych sprawił, że na konferencji ideowo-programowej w Nieborowie w 1951 r. przedmiot ten został skreślony przez ówczesnego dyrektora Departamentu Szkolnictwa Artystycznego w Ministerstwie Kultury i Sztuki. W 1957 r. wspólnie z adj. Andrzejem Pawłowskim zorganizował na – włączonym już wtedy do Akademii – Wydziale Architektury Wnętrz, Pracownię Sprzętarstwa i Plastyki Przemysłowej, przekształconą trzy lata później w Katedrę Plastyki Przemysłowej. W następnym roku razem z adj. Pawłowskim doprowadził do powstania samodzielnego Studium Form Przemysłowych.

Ten etap zmian organizacyjnych i programowych pamiętam już osobiście, jako student Wydziału Architektury Wnętrz. Wszystkim nam udzielała się atmosfera fascynacji nową dziedziną twórczości, nowymi poszukiwaniami formalnymi, nowymi kryteriami kształtowania, koncepcją działań multidyscyplinarnych. Był to też okres ożywionych kontaktów zagranicznych. Profesor wyjeżdżał na stypendia MKiS: do Włoch, Anglii, Szwajcarii, uczestniczył w kongresie ICSID w Wiedniu.

W 1963 roku prof. Chudzikiewicz, pełniący wówczas funkcję prorektora, przedstawił na forum Rady Wyższego Szkolnictwa Artystycznego projekt utworzenia Wydziału Form Przemysłowych na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Decyzja o powstaniu Wydziału zapadła za zgodą prof. Jana Cybisa, ówczesnego przewodniczącego Rady, wbrew niesprzyjającemu nastawieniu pozostałych uczestników obrad. Do anegdotycznych powiedzeń wszechwładnie panującego w Radzie prof. Cybisa należy stwierdzenie, że wprawdzie nie orientuje się on co to są te formy przemysłowe, ale – tu cytuję dokładnie wypowiedź adresowaną do prof. Chudzikiewicza: „… mnie się jego gęba podoba, niech ma ten wydział”. Tak powstał Wydział Form Przemysłowych, pierwsza w Polsce samodzielna jednostka dydaktyczna z autonomicznym programem kształcenia w zakresie wzornictwa przemysłowego. Profesor objął Katedrę Kształtowania Środowiska Pracy. W latach 1959-72 pełnił równocześnie funkcję prorektora ASP.

W tworzeniu Wydziału ogromną rolę odegrał docent Andrzej Pawłowski. Między innymi to z jego inicjatywy Wydział otrzymał własną siedzibę w budynku przy ul. Smoleńsk 9. Znamienna i ważna dla nas była tradycja tego miejsca i związki ideowe sięgające Warsztatów Krakowskich.

Trudno nie wspomnieć tu o różnicach ideowych postaw twórców Wydziału – Zbigniewa Chudzikiewicza i młodszego od niego Andrzeja Pawłowskiego, który w tym czasie pełnił funkcję dziekana. Powodowały one swoiste napięcie odczuwane na Wydziale. Wizjom społecznej i kulturowej misji wzornictwa przemysłowego oraz koncepcjom specyficznej metodologii projektowania Pawłowskiego, Chudzikiewicz przeciwstawiał podejście bardziej praktyczne i realistyczne. Pozostając pełni szacunku i sympatii dla Chudzikiewicza, byliśmy jednocześnie pod wrażeniem charyzmy Pawłowskiego.

Z perspektywy minionych lat można stwierdzić, że te różnice postaw były w istocie komplementarne, a towarzysząca im atmosfera niezwykle mobilizująca i twórcza dla ludzi studiujących i pracujących na Wydziale.
Credo profesora można by sprowadzić do kilku charakterystycznych elementów:

• Prowadzenie działań projektowych i dydaktycznych na gruncie ścisłej współpracy z przemysłem i ośrodkami naukowymi. Pragmatyzm przejawiający się w zachowaniu poczucia rzeczywistości i respektu dla sfery wytwarzania, z zachowaniem zdolności do formułowania niezależnych sądów.
• Praca zespołowa, wielodyscyplinarna.
• Traktowanie ergonomii jako dziedziny integralnie związanej z wzornictwem, wnoszącej szczególnie istotne kryteria w kształtowaniu obiektów technicznych i realizującej postulat humanizacji środowiska pracy.
• Podejmowanie prac badawczych z pogranicza ergonomii i designu.

Program kształcenia studentów opierał się na prostych zasadach. Podejmowano konkretne tematy projektowe zgłaszane przez przedsiębiorstwa produkcyjne. Zadania z reguły dotyczyły kształtowania narzędzi, maszyn lub stanowisk pracy. Student musiał wejść w określone środowisko pracy, poznać jego realia i dokonać krytycznej analizy zastanej sytuacji. Te działania wspierane konsultacjami specjalistów prowadziły do identyfikacji istotnych problemów ergonomicznych i wzorniczych. W poszczególnych zadaniach pojawiały się różne dominanty takie jak: wpływ technologii na formę obudowy, przestrzenne modelowanie układu kinematycznego, czy unifikacja formy elementów tworzących typoszeregi maszyn lub narzędzi. Ale w każdym przypadku istotne były związki człowieka z obiektem technicznym, począwszy od zagadnień chirotechnicznych w kształtowaniu odpowiedniej geometrii formy uchwytów narzędzi ręcznych, dalej optymalizacji układów elementów sterowania, organizacji przestrzennej stanowiska pracy zgodnie z kryteriami antropometrycznymi populacji użytkowników, aż do procesowego ujęcia czynności i przyjmowanych pozycji pracownika.

W publikacji „Problemy związane z kształtowaniem środków pracy” [ ] Chudzikiewicz przedstawił teoretyczne podstawy układu „człowiek – maszyna”, który analizowany jest w odniesieniu do kolejnych etapów rozwoju konstrukcji narzędzi. Określił także miejsce projektanta w gronie przedstawicieli rożnych specjalności realizujących proces tworzenia nowego produktu.

Zajęcia dydaktyczne prowadzone z niewielkimi grupami studentów tej specjalności przyjmowały formę indywidualnych korekt, konsultacji i seminariów, a niejednokrotnie spotkań mających charakter małych zespołów heurystycznych. Bezpośredni, częsty i partnerski kontakt ze studentami miał istotne znaczenie nie tylko dla przekazywania wiedzy i doświadczeń, ale przede wszystkim dla kształtowania postawy humanistycznej wobec złożonych zagadnień techniki.

Przełom lat 60 tych i 70 tych był okresem szczególnie ożywionej działalności profesora. Został powołany do Rady Wzornictwa i Estetyki Produkcji Przemysłowej powstałej przy Urzędzie Wicepremiera, był członkiem Rady Naukowej Instytutu Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie oraz członkiem Komisji Urbanistyki i Architektury krakowskiego oddziału PAN. Od 1963 do 1972 r. uczestniczył w obradach Rady Wyższego Szkolnictwa Artystycznego, był także członkiem prezydium tej Rady. Po uzyskaniu tytułu profesora nadzwyczajnego w 1971 r. został powołany przez Ministra Nauki Szkolnictwa Wyższego i Techniki na przewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Wzornictwa Przemysłowego.

Działalność na polu ergonomii

W dorobku Profesora szczególne miejsce zajmuje problematyka ergonomiczna wiązana z wzornictwem środków pracy. Sądzę, że istotny wpływ na rozwój koncepcji stosowania ergonomii w projektowaniu miała konferencja Stowarzyszenia Inżynierów i Mechaników Polskich pt.”Kształt Techniki”, która odbyła się w 1963 roku na terenie uczelni. Uczestniczył w niej m.in. prof. Piotr Tučny, psycholog i projektant z Czechosłowacji, twórca chirotechniki, który przedstawił metodę racjonalnego kształtowania przedmiotów wchodzących w kontakt z ręką. Przez szereg kolejnych lat metoda ta była rozwijana i wzbogacana o własne dokonania badawczo-projektowe katedry prof. Chudzikiewicza.

Prace z zakresu wzornictwa przemysłowego

Dzięki inicjatywie profesora Katedra współpracowała z szeregiem przedsiębiorstw i instytucji naukowych działających w regionie. Należałoby tu wymienić Fabrykę Maszyn Odlewniczych, Krakowską Fabrykę Armatur, wspomniane Zakłady Mechaniczne Tarnów, Krakowską Fabrykę Aparatury Pomiarowej, rzeszowski ZELMER, RAFAMET Kużnia Raciborska, także Instytut Obróbki Skrawaniem, Katedrę Medycyny Pracy Akademii Medycznej, Zakład Anatomii Akademii Wychowania Fizycznego, Akademię Ekonomiczną. Współpraca ta była oparta na konsultacjach i osobistych kontaktach m.in. z inż. W. Brzozowskim, inż. W. Baranowskim, dr Kłapkowskim, prof. A. Ogińskim, i prof. A. Józefikiem.

Można wymienić szereg projektów, prac studyjnych i teoretycznych z zakresu wzornictwa przemysłowego wykonanych przez profesora lub pod jego kierunkiem. Jedne z pierwszych pochodzą z wczesnych lat 60. Ponieważ nie sposób omówić tu wszystkich ograniczę się do jednego przykładu – historii projektu formy tokarki TUG 50, opracowanego w zespole Katedry dla Zakładów Mechanicznych w Tarnowie. Był to rok 1965 i pierwszy kontakt z Zakładami. Trud współpracy z nieprzygotowaną do takich działań kadrą inżynierską nagrodzony został na targach poznańskich. To wtedy dyrektor Zbigniew Szepieniec, późniejszy szef Zjednoczenia „PONAR” był nagabywany przez dziennikarzy – czy to prawda, że eksponowana maszyna jest zaprojektowana przez włoskich designerów. Projekt otworzył drogę do dalszej współpracy, w wyniku której powstały projekty wzornicze tokarek TUB32 i TUB40, a także szlifierek serii RUP i ROPA licencji Landis-Gendron. Odniesiony sukces dawał potwierdzenie racji jakimi się kierowano i umacniał przekonania o potrzebie wzornictwa w branży maszynowej i roli projektanta działającego w tej specjalności.

Powoływanie się na szkołę profesora było dyskontowane przez pokolenie absolwentów, którzy zyskali pełne zaufanie i aprobatę partnerów z przemysłu. Do wybitnych uczniów profesora należy zaliczyć Krzysztofa Laidlera, jednego z pierwszych absolwentów Wydziału, łączącego kwalifikacje architekta i projektanta wzornictwa, wieloletniego kierownika Samodzielnej Pracowni Projektowania Form Przemysłowych i Ergonomii w Instytucie Obróbki Skrawaniem. Krzysztof Laidler konsekwentnie zajmuje się projektowaniem wzorniczym maszyn, a prace jego zespołu cechuje wysoki profesjonalny poziom. Z zainteresowaniem i sympatią obserwowaliśmy także błyskotliwą karierę zawodową Janusza Konaszewskiego, który wyposażony w odpowiednie narzędzia metodologiczne znakomicie rozwinął działalność projektową w szwajcarskim koncernie Zulzer, obejmując kierownictwo działu Ergonomie und Industrie Design. Wielu innych, jak na przykład Tadeusz Nowak, Zbigniew Karbarz, Tadeusz Błoński czy Adolf Szołtysek podjęło pracę na uczelniach.

Wysoka ocena działalności Profesora znalazła wyraz w przyznanych Mu licznych nagrodach i odznaczeniach – między innymi trzykrotnej nagrodzie Ministra Kultury i Sztuki, dwukrotnej Rady Wzornictwa i Estetyki Produkcji oraz Medalu Komisji Edukacji Narodowej.

W roku 1987 zorganizowano na Wydziale sesję z okazji jubileuszu 50. lecia pracy twórczej Profesora, na której miałem zaszczyt wygłosić laudację, a na sympozjum Komitetu Ergonomii w Mogilanach zorganizowano specjalną ekspozycję prezentującą dorobek jubilata.

Profesor zmarł w dniu 13 kwietnia 1991 roku. Jego postać pozostanie w pamięci uczniów, współpracowników i przyjaciół jako wybitnego pedagoga, projektanta i humanisty, który stworzył podstawy dla kształcenia w zakresie wzornictwa przemysłowego w Polsce, a projektowania ergonomicznego w szczególności. Niewątpliwie przyczynił się też do ukształtowania specyfiki programowej, która wyróżnia Wydział w gronie szkół wzornictwa w kraju i jest także identyfikowany za granicą. Pamiętamy również Profesora jako gentlemana, człowieka obdarzanego powszechną sympatią.